کارآفرینی اجتماعی در حوزه اعتبارات خرد-تجربه بانک قرض الحسنه رسالت

محمد حسین حسین زاده- مدیر عامل بانک قرض الحسنه رسالت اشاره: ششم خرداد ۹۴، همایش نیم روزه‌­ای با همکاری مشترک انجمن حامیان فرهنگ قرض الحسنه و کارآفرینی اجتماعی و نیز پژوهشکده سیاست­گذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف در محل آمفی تئاتر دانشکده صنایع دانشگاه تهران برگزار شد. به جهت اطلاع دقیق­تر علاقه­‌مندان از محتوای مطالب ارائه شده در این نشست که با عنوان «کارآفرینی و کسب و کار اجتماعی در ایران» تدارک دیده شده بود، تعدادی از سخنرانی ها و ارائه های این برنامه به شکل تفصیلی در وبسایت انجمن بارگذاری خواهد شد. این یادداشت، به ارائه محتوای سخنرانی آقای محمد حسین حسین زاده، مدیرعامل و از بنیان­گذاران بانک قرض الحسنه رسالت می­‌پردازد. کسب و کارهای اجتماعی، کسب و کارهایی هستند که به صورت خودگردان، به دنبال رفع معضلات و نیازهای اجتماعی پیرامون ما می‌باشند. داستان شکل‌گیری صندوق قرض‌الحسنه رسالت و سپس بانک قرض‌الحسنه رسالت به عنوان نمونه‌ای از این کسب و کارهای اجتماعی، به خوبی نشان­‌دهنده‌ی ظرفیت موجود در این حوزه برای رفع معضلات و نیازهای مختلف کشور است کما اینکه مشابه این تجربه در بسیاری از کشورها نیز بوقوع پیوسته و بانک های اجتماعی مانند گرامین و … حجم قابل توجهی از سیستم بانکی را به خود اختصاص داده‌اند.در ادامه این تجربه در بانک قرض الحسنه رسالت را بصورت داستانی از زندگی خویش تعریف خواهم نمود. لازم به ذکر است که تجربه راه اندازی رسالت فقط قسمتی از این داستان است اما بقیه داستان نیز در شکل گرفتن نگرش موسسین رسالت به زندگی و اهداف ایشان تاثیر فراوانی داشته است و معمولا در میان موسسین کسب و کار اجتماعی همین نگرش به زندگی موثرترین عامل در تعیین مسیر فعالیت­‌ها است. انقلاب و جنگ؛ خواستن، توانستن است بنده، قبل از جنگ در جهاد سازندگی فعالیت می­کردم و در این کارهای مختلف فرهنگی و اجرایی را انجام می­دادم، اما زمانی که جنگ تحمیلی شروع شد بنا به نیاز کشور و وظیفه‌­ای که داشتیم وارد جبهه‌­ها شدم. فعالیت ما در جبهه همراه با اتفاقات بسیار زیادی بود که نشان می­داد اگر اراده کنیم می­توانیم بسیاری از مسائل کشور را حل کنیم. بعد از جنگ، با استفاده از مجموعه‌­ای از امکانات و دستگاه­‌های حمل و نقل بلا استفاده که در دست ما بود، یک گروه مهندسی در سپاه تشکیل دادیم، و پروژه استیل لاینینگ سد جیرفت در اواسط دهه ۱۳۷۰ را انجام دادیم که هنوز هم یکی از پروژه‌­های موفق در این حوزه محسوب می­شود. این تجربیات نشان می­دهد که اگرچه، تخصص در حوزه کاری یک عامل مهم است، اما بنظر من، اهتمام به هدف و تلاش برای نیل به سمت آن، باعث می­شود تا بسیاری از تخصص‌­ها را کسب کنیم. شاید برای کارآفرینی اجتماعی و فعالیت‌هایی که یک هدف اجتماعی در پشت آن نهفته است باید پا در راه گذاشت و در حین پیش رفتن در مسیر، یادگیری‌­ها و تخصص­‌های لازم را نیز تحصیل نمود. از یک انباری تا صندوقی معتبر در استان کرمان در حدود سال‌های ۱۳۷۵که من بازنشست شدم، تازه مباحث مربوط به خصوصی سازی در کشور مطرح شده بود و ما هم با دوستان و همکارانمان به این نتیجه رسیده بودیم که ظرف دولت برای فعالیت اقتصادی نامناسب و ناکارآ است و باید شرکت‌­های خصوصی در این زمینه وارد عمل شوند. من و یکی از دوستان تصمیم گرفتیم وقتمان را صرف این موضوع کنیم و در غالب یک شرکت خصوصی کار اقتصادی در حوزه‌­های مهندسی و ساخت انجام دهیم. اولین کاری که کردیم برای افتتاح حساب به بانک مراجعه کردیم تا دسته چک بگیریم اما بخاطر اینکه شغلمان خصوصی بود به ما گفتند که باید یک معرف که کارمند دولت باشد بیاورید. این اتفاق، تلنگری بود که در نهایت به ایجاد صندوق ختم شد. تا آخر آن ماه، ما چهار نفر شدیم و با پشتوانه حقوق بازنشستگی­مان در یک بانک دیگر یک حساب گشودیم و در کنار فعالیت­‌هایمان در حوزه مهندسی و ساخت، شروع به فعالیت در حوزه مالی و ایجاد یک صندوق اعتباری کردیم. سه تا چهار سال بعد، فعالیت­‌های صندوق به حدی گسترش پیدا کرد که در استان کرمان ۷۰ نفر کارمند داشتیم و بعنوان یک صندوق معتبر در استان کرمان شناخته می­شدیم.

تصمیم استراتژیک؛ صندوق اعتباری فقط بر مبنای قرض الحسنه در همین حین که ما خوشحال از رشد این صندوق بودیم، یکی از رفقا به من گفت: “آیا در جریان هستی که فعالیت‌­های بانکی ممکن است آدم را جهنمی کند؟” همین سوال و تلنگر ناشی از آن، باعث شد که کل سیستم را عوض کنیم. بعنوان اولین قدم یک محقق در حوزه اقتصاد اسلامی را دعوت کردیم تا درباره مبانی فقهی فعالیت­‌های مالی برایمان سخنرانی کند. سخنرانی این محقق و بررسی‌­هایی که انجام دادیم در نهایت ما را به این نتیجه رساند که فعالیت­‌های مالی ما در صندوق شبه­ناک است و باید در آن تجدید نظر کنیم. همان سه چهار نفر که این صندوق را تاسیس کرده بودیم یک جلسه اضطراری تشکیل دادیم و در نهایت جمع بندی­مان این شد که: اگر بخواهیم خودمان را کمی از قعر جهنم بالاتر بیاوریم!، باید فقط بر محور قرض‌­الحسنه کار کنیم و تصمیم استراتژیکمان این شد که به سختی و با قبول ریسک، پول همه­‌ی کسانی که بدنبال سود هستند را پس بدهیم و از این به بعد صندوق فقط قرض الحسنه بدهد. همه‌­ی کارشناسان به ما مشاوره می­دادند که این شیوه از عقد اسلامی در شرایط فعلی این صندوق و در شرایط فعلی کشور عملیاتی نیست و اگر شما بخواهید چنین تصمیمی را اعلام کنید، از فردا همه­‌ی مشتریان به حساب­‌هایشان هجوم می‌­آورند تا پولشان را پس بگیرند و شما ورشکسته خواهید شد. اما ما بر اجرای تصمیمی که گرفته بودیم مصمم بودیم و حتی خودمان هم همین حدس را می زدیم که بعد از چند وقت صندوق جمع خواهد شد. از فردای آن روز، در همه‌­ی شعب اطلاعیه زدیم که ما از این به بعد فقط در قالب قرض‌­الحسنه کار می کنیم و هر کسی که سود می­خواهد می تواند به بقیه موسسات مالی و بانک­‌ها مراجعه کند. ما منتظر این بودیم که عده زیادی پولشان را پس خواهند گرفت، و صندوق با کمی مشکلات به تدریج تعطیل ­شود، اما چنین چیزی رخ نداد و به همان نسبت که افراد سرمایه­‌شان را از صندوق خارج کردند، تعداد زیادی نیز بخاطر قرض­الحسنه، سرمایه­‌شان را به صندوق سپردند و آخر ماه سرمایه موجود در صندوق بیشتر هم شد و دنیای جدیدی پیش روی صندوق قرار گرفت. از آنجائیکه ما دیگر صندوق قرض­‌الحسنه بودیم و از دریافت کارمزدها، فقط به دنبال این بودیم که صندوق خودگردان باشد، حساب کردیم و دیدیم نسبت هزینه‌­های بانک به میزان تسهیلات، شش درصد است و همین را به مردم اعلام کردیم که کارمزد ما شش درصد است، سال بعد دیدیم که با پنج درصد هم می­توان بانک را اداره کرد، سال بعد ۴ درصد و به همین ترتیب الان ما با ۲درصد کارمزد به ازای تسهیلات، کل هزینه­‌های فعالیت­‌هایمان را پوشش می­دهیم. تأسیس بانک قرض­‌الحسنه رسالت بعد از اینکه فعالیت‌های صندوق قرض الحسنه رسالت، گسترده‌­تر شد، از سویی با هدف توسعه و ترویج بیشتر فرهنگ مقدس قرض الحسنه در جامعه و مرتفع نمودن مشکلات اقشار مختلف جامعه و از سوی دیگر به دلیل نیاز به تسهیل ارائه‌ی خدمات نوین بانکی به مشتریان صندوق، تصمیم به انحلال صندوق و تأسیس اولین بانک قرض‌الحسنه خصوصی در کشور گرفتیم، که در نهایت با گرفتن مجوزهای لازم، در سال ۱۳۹۱ فعالیت این بانک به طور رسمی آغاز شد. نکته‌ی مهمی که در زمان گرفتن مجوز این بانک مطرح شد این بود که ما در آن زمان می‌توانستیم مجوز را به صورت بانک تجاری و با عنوان “بانک ” بگیریم و فقط فعالیت قرض‌الحسنه انجام دهیم، پس چرا تلاش کردیم تا بانکی تحت عنوان “بانک قرض‌الحسنه” تأسیس کنیم؟ واقعیت آن است که در آن زمان، فضا برای گرفتن مجوز بانک تجاری بسیار فراهم بود و یا شاید گرفتن مجوز آن، حتی ساده‌تر از یک بانک قرض‌الحسنه بود؛ اما ایجاد بانک قرض‌الحسنه تاکید خود ما بود تا در فعالیت‌های تجاری، مانند بانک­‌های دیگر حضور نداشته باشیم. ما عنوان “بانک قرض الحسنه” را انتخاب کردیم تا هر کس تابلوی این بانک را دید، تنها توقع قرض‌الحسنه را داشته باشد و اگر اقدام دیگری به جز آن انجام گرفت، تخلف محسوب شود. البته این کار شاید از دید بیننده‌ای که از کنار شعبه رد می شود خیلی عادی باشد، اما عمق موضوع بسیار مهم است. و با این مجوز رسمی میزان مشتری‌های ما گسترش پیدا کرد و در سال ۱۳۹۳ ما از میان ۳۳ بانک کشور به رتبه ۱۹ م از نظر تعداد تراکنش بانکی دست پیدا کردیم و ۳ میلیون و صد هزار مشتری در کشور داریم و این آمار و ارقام نشان از وجود این نیاز در میان جامعه است.

سهامدارانی که به دنبال کسب سود از سهام خود نیستند نکته بسیار مهمی که در خصوص این بانک تازه تأسیس وجود داشت این بود که بانک، به عنوان یک شرکت سهامی عام و با استفاده از سرمایه‌گذاری بیش از ۲۴ هزار نفر تشکیل شده بود؛ حال اگر قرار بود سالانه به این سهامداران، سودی پرداخت شود، بانک چگونه می‌توانست به تعهدات و اهداف خود در خصوص قرض‌الحسنه بودن و عدم دریافت هیچ‌گونه سودی از وام‌های اعطایی پایبند بماند؟ برای برطرف نمودن این نکته، از همان ابتدا توافقاتی با سهامداران صورت گرفت و لذا افرادی که سهام بانک را خریداری کرده‌اند، توقعی برای دریافت سود از این سهام را ندارند. این رویکرد، اگرچه ظاهری ساده دارد، اما همانطور که در خصوص کسب و کارهای اجتماعی بیان می‌­شود، مبنای شکل‌گیری اتفاقات مهمی در آینده‌ی اقتصاد جهانی خواهد شد. علاوه بر این، حضور بیش از ۲۴ هزار سهامدار در تأسیس بانک و صرف‌نظر نمودن آنها از دریافت هرگونه سودسهامی، نشان‌دهنده این نکته بسیار مهم است که هنوز در جامعه ما، بسیاری از افراد برای کمک به یکدیگر و ترویج مفاهیم مقدسی همچون قرض‌الحسنه بسیار مشتاق هستند. “بانک قرض ­الحسنه” مفهوم جدیدی در اقتصاد کشور عرف جامعه بانک را بعنوان یک سری از موسساتی که با سود زیاد کار می­کنند و یک طیفی از نیازهای مردم را پاسخ می‌­دهند می‌شناسد و همین عرف، قرض‌­الحسنه را بعنوان موسساتی کوچک که نیازهای محدود مردم را پاسخ می­دهد می‌­شناسد. ولی بانک قرض الحسنه بانکی است که فقط کارهای قرض الحسنه انجام می­دهد و ما اولین هدفی که برای خود متصوریم این است که کارکرد و کارایی قرض الحسنه را در ابعاد وسیع تر از یک صندوق و حتی در کل جامعه جا بیندازیم. به خوبی میدانیم که این یک کار فرهنگی است و در جهت همین هدف فرهنگی بود که بانک قرض الحسنه رسالت ۳۵ صندوق قرض الحسنه در حال ورشکستگی و زیان ده با حدود یک میلیون مشتری را ساماندهی کرد تا دیدگاه منفی نسبت به فرهنگ قرض الحسنه در کشور شکل نگیرد. در راستای تحقق این هدف، ما راهکارهای متعددی را بکار گرفته­‌ایم. به عنوان مثال، سالانه مبالغ بسیار زیادی در کشور به صورت خیریه مصرف می‌شود که اگر این مبالغ به صورت قرض‌الحسنه در اختیار افراد و یا کسب و کارها قرار بگیرند، هم باعث حفظ حرمت انسانی آنها می‌شود و هم باعث می‌شود تا این منابع، بارها و بارها در اقتصاد بگردند و منشأ برکات بیشتری بشوند. به عنوان مثالی دیگر، ما در تلاشیم تا با استفاده از این روش بانکداری، بسترهای لازم برای شکل­‌گیری کسب و کارهای خرد در جامعه فراهم شود تا قسمتی از معضلات اجتماعی ناشی از مشکلات اشتغال و معیشتی مردم مرتفع شود. این اهداف از طریق راه اندازی یک شبکه از کسب و کارهای اجتماعی پیگیری می‌­شود که این کسب و کارها در قالب این شبکه به یکدیگر خدمت برسانند و بانک قرض‌الحسنه رسالت نیز بعنوان یک عضو کوچک از این شبکه خدمات مالی بر محور قرض‌الحسنه را در اختیار سایرین قرار می دهد. در این سیستم اجتماعی بزرگ، مردم به کمک یکدیگر می‌شتابند و با استفاده از تخصص، دانش، سرمایه اجتماعی و بسیاری دیگر از ظرفیت‌هایشان، تلاش می‌کنند تا در عین حال که برای خودشان کسب درآمد می‌کنند، نیازهای اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و … همنوعان خود را برطرف نمایند. جمعی از دوستان و افراد و جمع­‌های هم دغدغه از جمله پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف بعنوان یک بازوی فکری در حال کار بر روی این ایده هستند و ان شا الله در آینده ای نه چندان دور بتوانیم شاهد محقق شدن اهداف مد نظر در این قسمت نیز باشیم.
کارآفرینی اجتماعی در حوزه اعتبارات خرد-تجربه بانک قرض الحسنه رسالت - انجمن حامیان فرهنگ قرض الحسنه و کارآفرینی اجتماعی | انجمن حامیان فرهنگ قرض الحسنه و کارآفرینی اجتماعی